Kiswahili Kidato Cha Nne Mada 1 Kuongeza Msamiati Wa Kiswahili
UUNDAJI
Uundaji wa Maneno
Lugha hukua na kubadilika kila wakati kulingana na maendeleo ya jamii. Kigezo kimojawapo cha kukua na kubadilika kwa lugha ni kuongezeka kwa msamiati. Ili msamiati uongezeke katika lugha sharti maneno mapya yaundwe.
Njia za Uundaji Maneno
Uundaji wa Msamiati hutokea kwa njia mbalimbali zifuatazo:
1. Kubadili mpangilio wa herufi.
2. Kuambatanisha maneno.
3. Kutohoa maneno ya lugha nyingine.
4. Uambishaji wa maneno.
5. Kufanikisha sauti, umbo, mlio na sura.
Kuunda msamiati kwa kubadili mpangilio wa herufi
Neno hujengwa kwa vitamkwa au herufi. Neno jipya lenye maana tofauti huweza kuundwa kwa kubadili mpangilio wa neno linguine
Example 2
Mfano
Neno lima, lina herufi l, i, m, a, herufi hizi huweza kujenga maneno kama mali, kumi,imla, mila.
Neno tua lina herufi t, u, a, herufi hizi zina weza kujenga maneno kama:- tatu, tua, viatu, tatua.
Njia ya kuambatanisha maneno
Kuna njia tatu za kuambatanisha meneno
Njia ya kurudufisha au kukariri neon
Mfano; barabara, sawasawa, polepole, katikati, vilevile.
Njia ya uundaji wa Msamiati kwa kuunganisha maneno mawili tofauti
Nomino na Nomino
Punda + mlia unapata Pundamilia
Bibi + Shamba unapata Bibishamba
Afisa + Elimu unapata Afisaelimu
Mwana + Siasa unapata Mwanasiasa
Bata + maji unapata Batamaji
Kuunganisha kitenzi na Nomino/Jina
Changa + moto changamoto
Chemsha + bongo chemshabongo
Piga + mbizi pigambizi
Zima + moto zimamoto
Kuunganisha maneno mawili na kudondosha baadhi ya herufi
Example 1
Mfano
Baraza la Kiswahili Tanzania BAKITA
Mzaliwa wa mahali Fulani MZAWA
Chama cha Mapinduzi CCM
Nyamamfu NYAMAFU
Kutohoa maneno kutoka lugha nyingine
Kila lugha na tabia ya kuchukua maneno lugha nyingine ili kukidhi mahitaji ya Msamiati. Maneno kutoka lugha nyingine yanapoteuliwa hubadilishwa kimatamshiili ya fuate kanuniza Kiswahili.
Maneno yanayotoholewa kutoka lugha nyingine husanifishwa na asasi za lugha ya Kiswahili ndipo ya ruhusiwe kutumiwa rasmi.
Example 3
Mfano
| Neno la Kiswahili | Lugha ya Mwanzo | Neno Lililotoholewa |
| Kijerumani | Schule | |
| Salama | Kiarabu | Salaam |
| Duka | Kihindi | Dukan |
| Karoti | Kiingereza | Carrot |
| Shati | Kiingereza | Shirt |
| Picha | Kiingereza | Picture |
| Papai | Kihispania | Papaya |
| Meza | Kireno | Mezi |
| Shukrani | Kiarabu | Shukran |
| Ngeli | Kihaya | Engeli |
| Ikulu | Kinyamwezi | Ikulu |
| Ng’atuka | Kizanaki | Ng’atuka |
| Ndafu | Kichaga | Ndafu |
| Namba |
Kuunda maneno kwa njia ya uambishaji wa maneno
Hii ni njia ya kubandika viambishi awali na tamati kwe nyekiini. Ujenzi wa maneno hutokana na mzizi mmoja kuonesha maana tofauti ingawa maana zina husiana.
Mfano mzizi: -lim-.Tukipachika viambishi awali na tamati tunapata maneno kama lima, analima, walilima, kilimo, limiana,halitalimwa na ukulima.
Kufananisha sauti, sura au tabia
Example 1
Mfano
Kengele – utokana na sauti ya kengele inapo pigwa
Pikipiki – hutokana na muungurumo wa pikipiki
Ndizi mkono wa tembo – Ndizi inayo fananishwa na mkono wa mnyama tembo
Chubwi – Jiwe au chura atumbukiapo katika kina cha maji.
Mazingira yanayoelezea Kuhitaji Maneno Mapya
Mabadiliko mengi yanatokea kila siku katika nyanja mbalimbali za kimaisha-mabadiliko ya kiuchumi, kisiasa, kisayansi na kiteknolojia. Katika mazingira kama haya, watu watahitaji kuwasiliana, lugha itahitaji kuunda maneno ili kuwasilisha dhana mpya zilizoibuka. Kwa mfano, maneno kama vile nywila, kisakuzi, udukuzi, puku, talakirishi n.k yameundwa ili kuwasilisha dhana za kiteknoljia kwa Kiswahili.
Undaji wa Maneno katika Miktadha mbalimbali
Mabadiliko ya kimaendeleo yanafanya lugha ihitaji maneno ya kuyafikisha na kutumiwa na jamii. Ili kukidhi mahitaji hayo, maneno mapya yanazuka. Maneno hayo yanaweza kuwa katika fani mbalimbali, kama vile sayansi na teknolojia, siasa, utamaduni na uchumi kulingana na mkondo wa maendeleo. Mfano wa msamiati ni kama vile fedha, ushuru, kumpyuta, ukoloni, hospitali, suruali n.k
Activity 1
Unda maneno katika miktadha mbalimbali